Аслӑ Танкӑр чӑнах та пулӑшрӗ пулас Челпире. Кӗтмен ҫӗртен ӑна лайӑхрах пулчӗ, вӑл ҫӳреме тытӑнчӗ. Ҫакна пӗлсессӗнех Ылттӑнпик савӑнчӗ, тетӗшӗ урӑх хӑй вилесси пирки сӑмах тапратмӗ тенӗччӗ. Анчах Челпир вара пачах урӑхла шухӑшланӑ иккен. Вӑл хӑй керменне ҫӗршыври чи ятлӑ-сумлӑ ҫынсене пухма хушрӗ.
Питӗ лайӑх астӑвать-ха Ылттӑнпик ҫав куна.
Патша керменне, аслӑ курӑнчана ҫӗршыври чи ятлӑ-сумлӑ ҫынсем, паттӑрсемпе пиксем, мӑрсасем пуҫтарӑннӑ.
Челпир патша тата элтепер валли ятарласа туса хатӗрленӗ астул ҫинче ларать. Вӑл хӑйӗн вӑрҫа кайнӑ чухнехи тумӗпе. Аллине шап-шур перчетке тӑхӑннӑ. Сапарне кӑна тӑхӑнман. Ҫӑлтӑр куҫӗсем вутпа ҫиҫеҫҫӗ.
Челпир чӗркуҫҫи ҫинче — ялтӑраса ҫиҫсе тӑракан патша тата элтепер алтаспанӗ.
— Тусӑмсем, тамарӑмсем, юнташӑмсем, — сӑмахне пуҫларӗ Челпир. — Эпӗ паян ытлашши калаҫса вӑхӑт ирттересшӗн мар. Хамӑн кӑмӑла та пехиле пӗлтеретӗп. Пурнӑҫ тени вӑл тӗрлӗрен килет. Нумай пурӑнатӑп-и эпӗ, сахал-и, сире паян пурне те пӗлтеретӗп: ҫак ман астула тытса пыраканӗ ман хыҫҫӑн ман юратнӑ шӑллӑм Ылттӑнпик тикки пулать. Эсир пурте эпӗ каланине илтрӗр. Ҫакна илтрӗмӗр, ҫакна туса пыратпӑр тесе, эсир паян ман куҫ умӗнче ман алтаспана чуптӑвӑр.
Ҫак сӑмахсене илтсессӗн чи малтан Челпир патне Саврӑш-паттӑр пычӗ.
— Аслӑ патша тата элтепер сӑмахне илтрӗм, ӑна кирек мӗнле саманара та ҫирӗп тытса пыратӑп! — терӗ те вӑл кукленсе ларса Челпир алтаспанне чуптурӗ.
Савраш-паттӑр хыҫҫӑн вара аслӑ курӑнчана килнӗ кашни пӑлхар пӗрин хыҫҫӑн тепри патша тата элтепер алтаспанне пыра-пыра чуптурӗҫ.
— Эсӗ те чупту, шӑллӑм! — терӗ юлашкинчен Челпир Ылттӑнпике. Ылттӑнпикӗн вара патшан тата элтеперӗн алтаспанне пырса чуптумалла пулчӗ.
Челпир хӑйне питӗ кӑмӑллӑ, савӑнӑҫлӑ тытрӗ. Нимӗн чирпе те аптраман пекех. Ҫакна курса вара Ылттӑнпик, тетӗшӗнчен ирӗк илсе, Урал тӑвӗсем еннелле сунара тухса каяс терӗ. Эх, каймалла марччӗ те ҫав унӑн ниҫта та. Ара, аслӑ Танкӑр хӑҫан кама мӗскер парассине пӗлейместӗн ҫав. Ҫавӑнта, сунарта вара Ылттӑнпик тетӗшӗ вилнине пӗлчӗ. Вӑл каялла Пӳлере таврӑннӑ ҫӗре каҫисемпе апассем ҫӗршыв патши тесе Мир-Каҫине, Челпирне пӗр варта ҫуралса ӳснӗ тиккине пӗлтернӗччӗ. Челпир виллесе хӑварнине те шута хумарӗҫ вӗсем.
Хӑй Пӳлере таврӑннӑ куна Ылттӑнпик питӗ лайӑх астӑвать.
Мир-Каҫи — патша тумӗпе, астул ҫинче ларать. Ун умӗнче каҫисемпе апассем, ватӑ пӳлевсем явкаланаҫҫӗ. Аслӑ курӑнчана Ылттӑнпик кӗрсе тӑрсассӑнах вӗсем пурте сасартӑк аптраса ӳкрӗҫ, пӗрре Мир-Каҫи ҫине, тепре ун шӑллӗ ҫине тӗлӗннӗн пӑха-пӑха илчӗҫ.
— Ман юратпӑ шӑллӑм килсе ҫитрӗ, — самаях кӑмӑллӑ саспа каларӗ Мир-Каҫи. — Атя, ирт, шӑллӑм. Акӑ, манпа юнашар килсе тӑр. Эпӗ сана тата кунти ятлӑ-сумлӑ ҫынсене тӳрех хам ирӗке пӗлтерес тетӗп...
Эпир пурте пӗлетпӗр ӗнтӗ, ман юратнӑ шӑллӑм Ылттӑнпик — чаплӑ ҫарпуҫӗ. Эпӗ хам, аслӑ патша, ҫар ӗҫне чухласах каймастӑн. Ҫавӑнпа ҫӗршыври пӗтӗм ҫар ӗҫпе туса пыма юратнӑ шӑллӑма Ылттӑнпике хушатӑп. Урӑхла каласан, Ылттӑнпик пирӗн мӗнпур ҫарсен элтеперӗ пулать...
Ҫӗршывра йӗркесӗрлӗх ан тухтӑр, хирӗҫӳ ан пуҫлантӑр тесе, Ылттӑнпик вара ҫавӑн чухне Мир-Каҫи аллине чуптурӗ те пӗтӗм вӑхӑтне, вӑйне пӑлхарсен ҫарне вӑйлӑлатас ҫӗре яма тытӑнчӗ. Иртен пуҫласа каҫчен вӑл ҫарсенче пулчӗ, вӗсене тухӑҫран тапӑнса килме пултаракан монголсене хирӗҫ кӗрешме вӗрентрӗ.
Мир-Каҫи патшара лӑпкӑн ларӑп тесе шутланӑччӗ пулмалла. Анчах ӗҫсем пачах урӑхла пулса тухма тытӑнчӗҫ. Челпир вилнӗ хыҫҫӑн патшана Мир-Каҫи ларнӑ тенине илтсессӗн, анӑҫри тӑрӑхран хӑй таманӗпе Сӑкӑт-паттӑр килсе тухрӗ те тӳрех Ылттӑнпике шыраса тупрӗ.
— Мӗнле-ха вара капла, — терӗ вӑл, — эпӗ Челпир патшана сӑмах патӑм, вӑл турӑсем патне каяс пулсан, пирӗн патша Ылттӑнпик пулать, терӗм. Тупа туса каларӑм. Атя, Ылттӑнпик, пӗтӗм халӑха ҫӗклетпӗр. Мир-Каҫине эпир ним пулман пекех пӗтеретпӗр..
Сӑкӑт-паттӑр хӑй таманӗпе Ылттӑнпикшӗн тӑма килнӗ тенине илтсен, Саврӑш-паттӑр та хӑй эккелӗсемпе Ылттӑнпик патне пычӗ.
— Ылттӑнпикшӗн эпӗ аслӑ та чаплӑ Челпир патшан алтаспанне чуптурӑм, — терӗ вӑл. — Мир-Каҫи пуҫне касса йытӑсене пӑрахса паратӑп та сана, Ылттӑнпик, патшана лартатӑп. Сӑкӑт-паттӑрпа, ытти мӑрсасемпе пӗрле...
Капла пулсан ҫӗршывра вӑрҫӑ пуҫланма пултарнине Ылттӑнпик лайӑх ӑнланчӗ. Ара, Сӑкӑт-паттӑрпа Саврӑш-паттӑр халӑха ун майлӑ ҫӗклес тесе тӑрӑшнӑ чухне хирӗҫҫисем те тупӑнаҫҫӗ. Мир-Каҫи хӑй те алӑ усса лармӗ. Ҫакӑн ҫинчен шухӑшласа, Ылттӑнпик тусӗсене лӑплантарма тӑрӑшрӗ.
— Ан васкӑр, — терӗ вӑл, — кӑштах пурӑнса пӑхар. Мир-Каҫи патша пулма пултараймассине эпӗ те пӗлетӗп. Ан тив, халӑх та ҫакна ӑнланса илтӗр. Халлӗхе Мир-Каҫи майлисем те сахал мар-ха. Вӗсем хӑйсем ҫак тӗревлӗ саманара Мир-Каҫи патшара ларма пултарайманнине ӑнланса илччӗр. Ун чухне вара мӗскер тумалли пирки шухӑшлӑпӑр. Халлӗхе эпӗ пӗтӗм ҫар ӗҫне хам туса пыратӑп. Ҫавӑнпа ытлашши кулянма кирлӗ мар.
Анчах патша — патшах, Мир-Каҫи патшана ҫӗршыв та, халӑх та кирле марччӗ. Монголсем килсе тапӑнма пултарассине пӗлетӑркачах патшалӑха ҫирӗплетес тесе вӑл нимӗн те тумарӗ. Пачах урӑхла, Челпир тунӑ ырӑ ӗҫсене те пӗтерме тытӑнчӗ. Хапӑлхана салатса яма хушрӗ. Вӑрҫӑ-мӗн пулсан пирӗн каркарҫар пулать такама та ҫапса салатать, терӗ. Вӑл тӗрӗс мар пурнӑҫ ҫулӗ ҫине тӑнине ӗнентерес тесе, Ылттӑнпик темӗн те туса пӑхрӗ. Анчах вал тӑрӑшнине никам та шута хумарӗ. "Хӑйшӗн тӑрӑшать, хӑй патша пуласшӑн!" — терӗҫ.
Мир-Каҫи уйрӑмах тӗн пирки тӗрӗс ҫул-йӗр тытса пымарӗ. Хулара вӗҫӗ-хӗррисӗр мечет хыҫҫӑн мечет лартма тытӑнчӗ, мӑсӑльман пӑлхарсене пысӑк ирӗк пачӗ, ытти тӗнпе пурӑнакансене хӗстерме тытӑнчӗ. Ку вара христиансене те, авалхи тӗне тытса пыракансене те питӗ тарӑхтарчӗ. Тӗрлӗ тӗнпе пурӑнакансен хушшинче хирӗҫӳсем пуҫланчӗҫ. Уйрӑмах мӑсӑльмансемпе христиансем пӗр-пӗринпе килӗштерейми пулчӗҫ. Ҫакӑ вара ҫын вӗлересси патне те илсе ҫитерчӗ. Ылттӑнпик ҫакна питӗ лайӑх астӑвать. Христиансен хушшинче Аврам ятлӑ пӑлхар ҫынни пурччӗ. Сутӳ-илӳпе ӗҫлекенскер. Таҫта та ҫитсе курнӑ, нумай чӗлхе пӗлетчӗ. Халӑхпа калаҫма питӗ ӑстаччӗ. Пӗррехинче вӑл Улатимӗр хулинчен таврӑннӑ та пасарта хӑй майлӑ ҫынсене унти чиркӳсем ҫинчен, унти хуласем ҫинчен каласа пама тытӑннӑ. Сӑмах май ӗнтӗ Христоса мухтанӑ, пурне те хӑй тӗнне тытса пыма чӗннӗ. Ку вара пасара пынӑ мӑсӑльмансене килӗшмен. "Эс мӗн хӑв тӗнне мухтаса тӑратӑн? Атя, кай, Улатимӗр хулинчен вӑрласа килнӗ таварусене сут! — тенӗ вӗсенчен пӗри.
"Мӗнле вӑрласа килнӗ?.. Эс мӗнле мана ун пек калама хӑятӑн?.. Эсӗ хӑв лаша вӑрри!.." — кӑшкӑрса янӑ Аврам пурте илтмелле.
Пуҫланнӑ вара тӗркешӳ. Кайран халӑх ҫапӑҫсах кайнӑ. Ҫавӑн чухне вара юн тӑкӑнасси те пулнӑ. Мӑсӑльмансем Аврама анкарпа чиксе пӑрахнӑ.
Ку вӑл ҫу уйӑхӗнче пулчӗ. Усал хыпар утпа ҫӳрет. Хӑйсемпе пӗр тӗн тытса пыракан пӑлхар ҫыннине вӗлерни ҫинчен усал хыпар Улатимӗр хулине те ҫитрӗ. Унти халӑх та Пӑлхар хулинче христиансене вӗлереҫҫӗ тесе пӑлханма тытӑнать. Улатимӗр аслӑ кнеҫӗ Юрий Мир-Каҫи патне элчӗсем ярать, Аврама айӑпламасассӑн вӑрҫӑ пулассипе хӑратать. Ҫака вара Пӑлхар хулинче, каярахпа пӗтӗм ҫӗршыври халӑха пӑтраштарса ярать. Пӗрисем христиансем майлӑ, пӗтӗм мӑсӑльмансене вӗлерсе тухмалла теҫҫӗ. Теприсем мӑсӑльмансем майла, христиансем вырӑссене сутӑннӑ, ҫавӑнпа вӗсене ҫӗршывран хуса кӑлармалла теҫҫӗ.
Атӑлҫи Пӑлхарстанра халӑх пӑлханма тытӑннипе монголсем те пӗлеҫҫӗ. Вӗсем те хайхи кунта танӑпса кӗме хатӗрленни ҫинчен хыпар ҫитет. Ҫапла, Мир-Каҫи пирки ун чухие пӗтем патшалӑх питӗ пысӑк йывӑрлӑха кӗрсе ӳкнӗччӗ. Анӑҫра вырӑссем хӑратаҫҫӗ, тапӑнса кӗретпӗр тесе ҫар пухаҫҫӗ. Тухӑҫра тата монголсем хӑйсен таманӗсене Атӑлҫи Пӑлхарстан чиккинелле илсе пыма тытӑнаҫҫӗ. Ҫитменнине тата шӗкӗр хулара та инкек пуҫланчӗ. Кӗтмен ҫӗртен питӗ пысӑк пушар тухрӗ. Шӑп та лӑп ҫав Аврама вӗлернӗ пасартан пуҫланчӗ пушар тухасси. Ку вӑл Ҫӳлти Турӑ Аврамшӑн тавӑрни пулать, терӗҫ вара христиансем. Мӑсӑльмансем хайхи пушар чӗртекенӗсем христиансем теме тытӑнчӗҫ. Хула халӑхӗ чӑнласах та икӗ пая пайланчӗ. Ыран-паян пӗтӗм хулара вӑрҫӑ тухма пултарать. Ҫакна курса, чи сумлӑ пиксемпе мӑрсасем, ҫарпуҫӗсемпе паттӑрсем Мир-Каҫине айӑплама тытӑнчӗҫ: "Эсӗ кирлӗ пек астул тытса пыраймастӑн, — терӗҫ. — Пӗтӗм инкек сан пирки. Челпир халалне шута хуманни пирки. Атя, кай хуларан тухса. Челпир хушса хӑварнӑ пек Ылттӑнпик патша пултӑр!"
Малтанласа Мир-Каҫи хуларан тухса кайма килӗшмерӗ, хирӗҫме, хӑйпе хирӗҫҫисене хӑратма пӑхрӗ. Кайран кӑна, монголсем вӗҫӗ-хӗррисӗр ҫарпа ҫӗршывӑн тухӑҫри чиккине пырса тулсан ҫеҫ, Мир-Каҫи хӑй ҫак йывӑр та хавхавлӑ саманара патшара ларма пултараймассине ӑнланса илчӗ. "Тете хушса хӑварнине ҫитермелли пирӗн, — терӗ. — Ҫак вӑрҫӑллӑ саманара эпӗ мар, ҫар ӗҫне лайӑх пӗлекен Ылттӑнпик патша тата элтепер пулмалла!" — терӗ. Дервиш тумне тӑхӑнчӗ те, аллине туя тытса, керменрен тухса кайса таҫта пач ҫухалчӗ.
Ҫапла вара Ылттӑнпик аслӑ та чаплӑ Пӑлхарстан патши тата элтеперӗ пулса тӑчӗ.